Wij zijn ons brein

 

Deze enigszins provocerende uitspraak die we de laatste jaren vaak horen is ontleend aan het gelijknamige populaire boek van Dick Swaab.

‘Ik ben mijn brein’, zo luidde de titel reeds van een column van diezelfde Swaab een paar jaar vóór de verschijning van dit boek. Die titel triggerde mij destijds, wat zeg ik: die titel ergerde mij! Het simplistische idee dat ik mijn hersenen ben en de overtuiging die eruit spreekt dat het raadsel van lichaam en geest eigenlijk wel is opgelost vond ik verbijsterend naïef. In diezelfde tijd las ik eveneens het boek ‘Consciousness Explained’ van Daniel Dennet, en ook die titel getuigde van die vanzelfsprekende overtuiging dat we het geheim van het bewustzijn in onze hersenen kunnen vinden. Voor Dennet is het bewustzijn geen geheim, het is een raadsel dat opgelost moet worden, dat opgelost kan worden en dat in feite reeds ís opgelost. Niks geen ondoorgrondelijk mysterie, niks ‘bovennatuurlijks’, niks spiritueels, maar gewoon een wetenschappelijk vraagstuk als alle andere dat met de concepten en methodes van de ‘natural sciences’ kan worden getackeld.

Illustratief voor de hardnekkigheid van het probleem is echter dat hij in het begin van zijn boek een bekende cartoon aanhaalt die duidelijk maakt hoe mensen, ook wetenschappers, toch nog vaak hun toevlucht zoeken tot een bovennatuurlijke verklaring om hun hypothese rond te krijgen, en hoe hij, Dennet zelf, daar ook niet aan ontkomt, zonder dat zelf door te hebben. We zien op dat plaatje twee overduidelijke wetenschappers voor een groot, ouderwets schoolbord staan dat helemaal is vol gekalkt met ingewikkelde wiskundige formules. De ene, met een krijtje in de hand, legt de andere, die verwonderd staat toe te kijken, uit wat hij heeft bedacht. Halverwege alle indrukwekkende wiskunde staan echter de woorden ‘then a miracle occurs’ waarna de reeks formules hervat wordt. Voor Dennet is dit een gotspe. Onze ‘natural science’ volstaat om alles, in dit geval maar liefst het bewustzijn, te verklaren, wonderen zijn niet nodig.

Toch kan Dennet zelf deze valkuil dus evenmin ontwijken. Het moment in zijn boek (een hele ingewikkelde redenering omtrent interacterende digitale en analoge systemen in onze hersenen) waarbij de hersenen bewustzijn opleveren is ook bij hem gehuld in mist: complexiteit die leidt tot iets radicaal nieuws: bewustzijn.  In mijn ogen gewoon weer een variant van ‘and then a miracle occurs’.

En dat is ook niet gek. Want het is een onmogelijke taak om bewustzijn vanuit materie te verklaren, alle dappere pogingen die tot nog toe gedaan zijn en alle beloftes dat we hard op weg zijn om dat voor elkaar te krijgen ten spijt. Het zogenaamde ‘hard problem of consciousness’ blijft gewoon bestaan. Oftewel: hoe verklaar je de onmiskenbare aanwezigheid van onze kwalitatieve ervaring vanuit dood spul. Hoe kan licht van een bepaalde frequentie leiden tot de ervaring van ‘rood’?

De notie ‘dat wij ons brein zijn’ wordt ons echter bij voortduring impliciet als vaststaand feit gepresenteerd. De fascinatie voor het brein, en dat daar de verklaring voor ons gedrag gevonden kan worden, is groot. Denk bijvoorbeeld aan de populaire optredens van Eric Scherder die ons gedrag uitlegt aan de hand van mooie plaatjes van de hersenen waar van alles oplicht bij angst, verwachting of diep nadenken. Daar, in die hersenen, daar gebeurt het! Angst zit in de amygdala, planning in de prefrontale cortex, herinneringen in de hippocampus. De overtuiging ‘lk ben mijn brein’ heeft onderhand diep wortel geschoten in onze cultuur.

En zo zijn we er dus eveneens van overtuigd geraakt dat ook psychiatrische problemen als depressie, angststoornissen en psychoses in de hersenen moeten zitten. En dat daar dan ook de oplossing voor die problemen te vinden moet zijn. Een moderne revival van het 19e-eeuwse gedachtengoed van Griesinger die stelde: Geisteskrankheiten sind Gehirnkrankheiten,  maar nu op de golven van het moderne hersenonderzoek en de introductie van de DSM-III in de jaren tachtig.

De jaren negentig werden zelfs uitgeroepen tot ‘decade of the brain’ en het grote project om symptomen en aandoeningen te koppelen aan fysiologische parameters ging van start. De zoektocht naar deze zogenaamde biomarkers heeft echter tot nu toe (vrijwel) niets opgeleverd. Grote doorbraken op het gebied van de biologische psychiatrie (betere, gerichte medicatie, andere manieren van beïnvloeding van de hersenen) zijn uitgebleven. Het élan om met dit project door te gaan is er echter niet minder om geworden, het grote geloof in de hersenen als bron van oorzaak en oplossing van psychiatrische ziektes is taai gebleken.

Het is een beetje als die dronken man die midden in de nacht op zijn knieën voor zijn huis onder een lantaarnpaal wordt aangetroffen door een voorbijganger. Hij lijkt iets te zoeken.

Wat zoekt u? vraagt die voorbijganger dan ook.

Mijn huissleutel, zegt de man, die heb ik verloren.

Voorbijganger: O, heeft u die hier verloren dan?

Nee, waarschijnlijk verderop, zegt de man.

Maar waarom zoekt u dan hier, onder de lantaarnpaal?

Zegt de man: Hier is tenminste licht!

En zo blijven ook wij zoeken op de plek waar het licht op dit moment schijnt: de hersenen.

Terwijl we eigenlijk heel goed weten dat de oplossing voor het overgrote deel van de problematiek gevonden moet worden daar waar het probleem zich afspeelt: in het psychosociale domein. Daar ontstaan de problemen en daar wordt bepaald hoe we ermee omgaan en daar valt dus ook verandering en verbetering te verwachten. Vooralsnog lijkt het echter een brug te ver om dit volmondig te erkennen, hoewel we als professionals in de psychiatrie elke dag ervaren dat we het grootste deel van onze tijd, die we tenminste niet aan bureaucratie kwijt zijn, bezig zijn om met patiënten over hun problemen te praten en samen naar oplossingen te zoeken. Ondersteuning daarbij door medicatie is soms behulpzaam maar vrijwel nooit de belangrijkste interventie. En ingrijpende biologische behandelingen als electroconvulsietherapie (ect) en deep brain stimulation (dbs) zijn de uitzonderingen die deze regel bevestigen.

De bescheidenheid die met dit inzicht gepaard gaat strookt echter niet met de behoefte van velen aan erkenning en profilering van de psychiatrie als medisch specialisme, als ‘specialisme van het brein’.

Over dat lichaam-geest probleem valt nog heel veel meer te zeggen. Ik wil hier volstaan met de constatering dat dit probleem nog steeds dezelfde actualiteit heeft als altijd. Een ‘oplossing’ zal vanuit een andere invalshoek moeten komen. We zullen ons moeten bezinnen op de filosofische en levensbeschouwelijke uitgangspunten die we al dan niet bewust hanteren. Maar daarover wellicht een andere keer.

‘Ik ben mijn brein’ was de titel van die column van Swaab lang geleden. Gelukkig stond er een fotootje bij van de auteur. Hij leek niet op zijn brein viel mij op.

 

Henk van der Pol

Henk van der Pol (1959) werkt momenteel als psychiater bij BuurtzorgT in Heerenveen en Sneek. De ambulante, sociaal gerichte psychiatrie is waar zijn hart ligt. De filosofische en levensbeschouwelijke aspecten hebben zijn bijzondere belangstelling.